Bereketli Hilal bölgesi hakkında ilk bölümde verdiğim bilgilere, bu yazımda Natufyan kültürünü dahil edeceğim. Ancak konuyu uzatmamak ve sıkıcı kılmamak adına çok özet bir bilgi ile yetineceğim. İlgi duyanlar yararlandığım kaynaklardan detaylı bilgilere ulaşabilirler.
LEVANT BÖLGESİ:
* Bereketli Hilal bölgesinin önemli bir kesimi de (yukarıdaki resimde işaretlenmiş şekilde görülen) Levant bölgesidir.
* Bu bölge homo sapiens’in Afrika’dan çıkışlarının devamında dünya üzerindeki diğer kıtalara yayılırken hem bir sıçrama tahtası hem de bir üs vazifesi görmüştür.
* Geçmişteki popülasyonların ve davranışlarının kanıtlarını barındıran yüksek yoğunlukta mağara alanlarıyla Levant bölgesi, insan kökenleri araştırmaları için önemli bir merkezdir.
* Yüzyıldan fazla bir süredir Levant’taki arkeolojik kazılar, hem neandertallerin hem de homo sapienslerin bu bölgede yaşadığını gösteren insan fosilleri ve taş alet topluluklarını ortaya çıkartmış, bu bölgeyi popülasyonlar arasında potansiyel bir karışımın zemini haline getirmiştir.
* Geniş bir coğrafi alanla temsil edilen Levant Bölgesi, yukarıdaki haritada görüldüğü, gibi kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılır.
– Kuzey Levant, modern Lübnan’ı, batı ve güney Suriye’nin tamamı ile Türkiye’nin Gaziantep’e kadar olan bir kısmını ve Doğu Akdeniz kıyılarını kapsamaktadır. Bu bölgenin doğal sınırları, batıda Akdeniz, kuzeyde Amanos ve Toros Dağları ile güneyde Suriye çölüdür.
– Güney Levant Bölgesi ise genel olarak modern İsrail, Ürdün ve Filistin ülke sınırlarından oluşur. Güney Levant Bölgesi, arkeolojik olarak Levant’ın en iyi araştırılmış kesimini oluşturmaktadır. Levant arkeolojisine dair bilgi akışının çok büyük bir oranı bölgede yapılmış olan arkeolojik çalışmalardan sağlanmıştır.
* Avcı toplayıcıların yaşam modellerini değiştirerek sonucunda insanlık tarihi açısından bir dönüm noktasının yaşandığı Bereketli Hilal bölgesine özgü olduğu iddia edilen Natufyan kültürü, Levant’ın güney bölgesinde ortaya çıkmıştır.
* Eriha’da Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’ın alt katmanlarını, arkeolog Dorothy GARROD 1928 yılında Filistin’de Natuf Vadisi’nde yer alan Şukba Mağarası’nda bulmuş ve bu nedenle bu kültüre Natufyan Kültürü adı verilmiştir. Bir yer ismi olan Natuf, kelime olarak o bölgedeki kaya sığınaklarında gözlenen “damlayan su” anlamına gelmektedir.
NATUFYAN KÜLTÜRÜ:
* Geç Buzul maksimumunun sona ermesinden bu yana insanlar, Yakın Doğu’daki her eko-bölgeyi işgal etmiştir ve Levant bölgesi de bunlardan birisidir.
* Bu dönemde çöl vahalarında avcı toplayıcı gruplar barınmaya devam etmiştir. Ancak bu dönemdeki insan toplulukları oldukça hareketlidirler ve çok az dağılmışlardır. Kıyı Levantı’nda “yarı hareketli-yarı yerleşik düzen”, avcı toplayıcılar arasında bir yerleşim modeli haline gelmiştir.
Natufyan kültürünün alanını gösteren harita.
* 10.000 yıl önce daha yağışlı koşulların hızla geri dönüşü sayısız göl ve göletlerin genişlemesini tetiklemiş, daha sonra kıyılarda, özellikle de Levant Koridoru’nda çeşitli bitkilerin yetiştirilmesini kolaylaştırmıştır. O zamandan itibaren, tahmini nüfusu 300 ila 500 kişi olan büyük köyler oluşmuştur.
* Bu köylerin her birinde yaşamsal faaliyetlerin sağlanabilir olması, birbirinden uzak mesafelerde yaşayan küçük avcı toplayıcıların temas ihtiyacını azaltmıştır. Dahası, bu tür büyük topluluklar içindeki sosyal uyum ihtiyacı; yerel ritüellere ek olarak halk törenlerinin sürdürülmesi, tapınakların inşası ve kamusal faaliyetlerin var olması için motivasyon etkisi yapmıştır.
* Çiftçi topluluklarının ortaya çıkışı ile tahıl temel besin maddesi haline gelmişse de ilk olarak bir grup bitkinin evcilleştirilmesinin, bilinçli değil tesadüfen olduğu düşünülmektedir.
* Natufyan’daki tüm ana yerleşkelerde ve daha küçük alanlarda mezarlar ortaya çıkarılmıştır. Hayonim Mağarası ve Ain Mallaha’dan elde edilen stratigrafik veriler, mezarların kullanılmayan konutlarda ve evlerin dışında kazıldığını, ancak aktif olarak kullanılan hanelerin tabanlarının altında olmadığını göstermektedir.
* Mezarlar sığ ya da derin çukurlardadır ve nadiren taş veya alçı ile kaplanmıştır. Birkaç örnekte mezarlar kireçtaşı levhalar ile örtülmüş ancak mezarlar çakıl taşları, kaba taş, havan kırıkları ve hayvan kemikleri içeren tortu ile doldurulmuştur.
* Biri Ain Mallaha’da, diğeri Hayonim Terası’nda olmak üzere iki mezarda ortak insan ve köpek gömülerinde özel bir uygulama görülmektedir. Bu uygulama, insanlarla vahşi yaşam arasındaki farklılaşmayı işaret edecek şekilde Paleolitik dönemin natüralist dünya görüşünden ayrılış olarak yorumlanmaktadır.
* Yaygın mezar eşyaları arasında deniz kabukları, kemik, diş ve boncuklardan yapılmış baş süsleri, kolyeler, bilezikler, kemerler, küpeler ve kolyeler bulunur. Kemikten yapılma hançer (Hayonim mağarası), genç bir ceylanın kemik figurini (Nahal Ören) ve kireçtaşından küçük bir insan kafası modeli (El-Wad) gibi birkaç nesne, gömülen kişi ile onu gömenlerin arasındaki ilişkiyi göstermektedir.
İsrail’deki Hilazon Tachtit Mağarası’nda bulunan gömüt
* Yukarıdaki resim İsrail’deki Hilazon Tachtit Mağarası’nda bulunan ve günümüzden yaklaşık 15.000 yıl önce Levant bölgesinde yaşayan Natufian kültürünü yansıtan 40-45 yaşlarında birinin mezarını görülmektedir.
– Mezarda yiyecekler; ceylan, balık, ağaç sansarı, tilki, tavşan, yılan ve kaplumbağa gibi hayvanlara ait çok sayıda kemik ile ayna gibi kişisel eşyalar bulunmuştur. Kadının doğuştan aksak olduğu belirlenmiştir. Bundan dolayı da kadının bir Kam (şaman) olduğu kabul edilmektedir.
* Vücut süsleri ve süslemeler, bölgeler arasında ve her bölgenin kendi içinde olduğu kadar zaman içinde de değişiklik gösterir. Natufyan insanları tarafından başlık, kolye, kemer, bilezik ve küpelerde çeşitli deniz yumuşakçaları, kemik, yeşil taş, kireçtaşı kolye ve boncuklar kullanılmıştır.
SONUÇ OLARAK;
* Bir grup bilim insanına göre Yakın Doğu ve özellikle de Levant Koridoru, avcı toplayıcıdan tarımsal köy toplumlarına benzersiz geçiş için arkeolojik kanıtlar sağlamaktadır ve Güney Levant gıda üreten kültürlerin habercisi olarak kabul edilmektedir ve bölgenin önemi, hem insan yerleşimlerinin daha kalıcı hale gelmesiyle ortaya çıkan önemli kültürel değişimlerde hem de tarıma dayalı toplumlara temel dönüşüm için zemin hazırlamasında yatmaktadır.
* Ancak Natufyan bölgelerinden gelen güvenli, sürekli radyokarbon tarih dizilerinin eksikliği, özellikle kömürleşmiş botanik kalıntılar, genellikle Levant’taki Geç Epipaleolitik alanlarda eksiktir ve bu da kültürün ait olduğu dönemin belirlenmesinde düzensizlikler yaratmaktadır.
* Ek olarak, bugüne kadar yapılan araştırmaların Doğu Akdeniz’de belli bölgelerde yoğunlaşmış olması, Natufyan için çarpık bir radyokarbon tarih dağılımına neden olmaktadır. Bu durum, Natufyan’ın Doğu Akdeniz’de ortaya çıkışını ve gelişimini anlamamız için önemli zorluklar oluşturmaya devam etmektedir.
* Bu nedenle, bölgede kazılan yerlere bağlı olarak Natufyan kültürü; bir görüşe göre MÖ 13.000 veya 12.800 civarında ortaya çıkmıştır, başka bir görüşe göre MÖ 15.000 – 11.500 tarihleri arasında var olmuştur, başka bir görüşe göre de MÖ 14.600’de görülmeye başlanmıştır. Klaus SCHMIDT’e göre ise Natufyan Kültürü MÖ 12.000-11.000 yılları arasına tarihlenmektedir.
* İsrailli arkeolog Ofer Bar-Yosef Levant’ı “uygarlığın doğduğu yer” olarak tanımlanmış ve bu tanımlama kendi dönemi için büyük oranda doğru kabul edilmişse de artık geçerliliğini yitiren bir teori haline gelmiştir. Çünkü buna benzer teoriler köken sorununa çözüm olarak ortaya çıkmış ama arkeolojik verilerin güncellenmesiyle bu teoriler çürütülmüştür.
* Başka bir araştırma sonucuna göre ise Natufyan kültürü sadece güneybatı Asya’nın tarihöncesinde önemli bir dönemdir. Bu tezi savunan kişiler tarafından Natufyan, güneybatı Asya’da Neolitik ekonomilerin ortaya çıkışı için gerekli bir ön kültür olarak görülmektedir.
* Ancak Natufyan kültür bölgesi, Tarım Devrimi’nin gerçekleştiği Bereketli Hilal bölgesinin Akdeniz kıyılarını içine alan Levant’ın güneyini kapsadığı için bu teorilere temkinli yaklaşmak gerekmektedir. Çünkü bitki yetiştiriciliğinin, hayvanların evcilleştirilmesinin ve “Neolitik yaşam tarzının” ortaya çıkışının, tek nedenli modeller temelinde açıklanamayan oldukça değişken ve karmaşık bir süreç olduğu yadsınamaz bir gerçektir.
* Ayrıca son birkaç on yılda Natufyan hakkında elde edilen bilgi zenginliğine rağmen, bu kültür ile yerel ve uzak komşu topluluklar arasındaki ilişki henüz tanımlanmamıştır.
* Günümüzde bölge hakkında veriler özellikle yoğun çalışmaların yapıldığı İsrail’den gelmektedir. Bölge, köy yaşamının, en erken tarımcıların ortaya çıktığı ve başladığı yer olarak kabul edilmişse de İsrailli bilim insanları tarafından geliştirilmiş olan bu görüş, eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilmektedir.
* Tüm bunları bir arada ele alırsak Levant bölgesinin güneyi için geçerli olabilecek Natufyan kültürü, tarıma geçiş için bu bölgede gerekli alt yapıyı ve insan popülasyonunu sağlamış olsa da Göbekli Tepe’nin içinde bulunduğu Bereketli Hilal’in kuzey bölgeleri ile doğrudan ilişkili değildir.
* Diyarbakır ili Ergani ilçesi sınırları içinde yer alan Çayönü’nde ele geçen buluntular bile tek başına Neolitik Çağ’ın ilk resmini belirlemiş ve Çayönü Kültürü gibi bir tanımlamayı getirmiştir. Burada yapılan çalışmalar, bölgenin kendine has özellikleri ve yöresel gelişmeler, Yukarı Mezopotamya Neolitiğinin, her geçen gün Levant İlk Neolitiğini aşan özel anlamları olduğunu vurgulamaktadır.
* Özet olarak söylemek gerekirse, güney Levant bölgesinde gelişen Natufyan kültürünün, Göbekli Tepe’de karşımıza çıkan kültürün öncülü olduğu ve/veya bu kültürü domine ettiği doğru değildir.
* Göbekli Tepe kültürünün ne olduğu ve nereden geldiği, gelecek bölümlerde detaylı olarak işlenecektir.
Sevgiyle kalın!
YARARLANILAN KAYNAKLAR:
– Klaus SCHMIDT, Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe.
– Mehmet Kenan YELKEN, Her Yönü ile Göbekli Tepe.
– Some Thoughts Regarding The Research On The Natufian, After the 2000 Annual Meeting of the Society for American Archaeology, by Christophe DELAGE, Open Edition Journals, Catalogue of 557. (https://journals.openedition.org/bcrfj/1802).
– The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture, by Ofer BAR-YOSEF, Evolutionary Anthropology dergisi, 1998, s.159-177.
(http://www.columbia.edu/itc/anthropology/v1007/baryo.pdf).
– Prehistory of the Levant, by Omar BAR-YOSEF, Annual Review of Anthropology, 9 (1), s.101-133. (https://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.an.09.100180.000533)
– Nubian Levallois technology associated with southernmost Neanderthals, by James Blinkhorn, 15 February 2021. (https://www.nature.com/articles/s41598-021-82257-6).
– Levant Bölgesi Neolitik Çağ Taş Figürinleri hakkında Yüksek Lisans Tezi, Şeyma ÇİFTÇİ, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Ankara 2018.
– The Natufian Culture: The Harbinger of Food-Producing Societies, by Leore GROSMAN & Natalie D. MUNRO, 02 December 2016 (https://www.researchgate.net/publication/316916132).
– High Resolution AMS Dates from Shubayqa 1, northeast Jordan Reveal Complex Origins of Late Epipalaeolithic Natufian in the Levant, by Tobias Richter, 05 December 2017. (https://www.nature.com/articles/s41598-017-17096-5)