İnsan başı, Karahan Tepe, Çanak Çömleksiz Neolitik A, MÖ 9.600-8.700
Merhabalar,
* İnsanlık Tarihinin Kırılma Noktası, Neolitik Çağ adını verdiğim yazı dizisinin ilk bölümünde Paleolitik Çağ’dan Neolitik Çağ’a kadar yaşanan süreci özetlemiş, ikinci bölümde ise Neolitik Çağ’ın tanımlanması konusundaki görüşler ile bu dönemin özelliklerinden bahsetmiş ve Yakın Doğu’da Neolitik’in yaşandığı Bereketli Hilal bölgesini anlatmıştım.
* Bugün kaldığımız yerden devam ederek Neolitik dönemin kronolojisini ve bu çağın alt dönemlerinin özelliklerini açıklamaya çalışacağım.
KRONOLOJİK BÖLÜMLENME:
* Yeryüzünde halen doğanın sundukları ile yaşamını sürdüren, avcı-toplayıcılık ve/veya balıkçılık ile geçinen hareketli (mobil veya göçebe) insan toplulukları mevcuttur.
* Bununla birlikte, dünyanın farklı bölgelerinde ve farklı zamanlarda insanlar, ekolojik ve/veya kültürel birçok nedenle yaygın bir şekilde yerleşik yaşamı benimsemiş, doğanın sağladıklarına ek olarak kendi ürettikleri bitki ve hayvanlarla yaşamlarını sürdürdükleri bir üst aşamaya geçmişlerdir.
* Bazı araştırmacılar tarafından “Neolitik dönüşüm” olarak tanımlanan bu süreç; Levant, Kuzey Mezopotamya, Zagros Dağları ve Anadolu’yu içine alan coğrafyada, dünyanın diğer bölgelerine göre daha erken ortaya çıkmıştır.
* Paleolitik Çağ tanımı ve zamanlaması konusunda değindiğim gibi, Neolitik Çağ da adını, çekirdek bölgesi olan Yakın Doğu ve Anadolu’da günümüzden 12.000 yıl önce gerçekleşen ve yaklaşık 4.000 yıl süren bir süreçten almıştır.
* Söz konusu coğrafya için Yeni Taş Çağı veya Cilalı Taş Devri olarak da bilinen Neolitik Çağ, genel hatları ile MÖ 10.000-6.000 yıl önceleri arasında kalan zaman dilimidir.
* Yakın Doğu-Anadolu çıkışlı yaşam biçimi daha sonra tüm dünyaya yayılacak bir kurgunun temelini oluşturduğu için, küresel ölçekte her yerde kullanılan bir tanım ve bölümlenme ortaya çıkmıştır.
* Arkeolog Kethleen KENYON, Eriha’da yaptığı kazılarda elde ettiği bulgulara göre bu çağı önce Çanak Çömlek Öncesi Neolitik (Pre-Pottery Neolithic-PPN) ve Çanak Çömlekli Neolitik (Pottery Neolithic-PN) olarak ikiye ve daha sonra da Çanak Çömlek Öncesi Neolitik’i A ve B olarak (PPNA ve PPNB) tekrar ikiye ayırmıştır.
* Bazı arkeologlar ise Yakın Doğu Neolitiğini tanımlarken Levant bölgesini merkez alarak Çanak Çömlek Öncesi Neolitik C dönemini de bu sınıflandırmaya dahil ederler.
* Burada bazı bilim insanları tarafından Çanak Çömlek Öncesi ifadesi yerine Çanak Çömleksiz ifadesinin kullanıldığını da belirtmek gerekir ki bana göre de bu ifade daha uygundur.
* Bu yazımızda Çanak Çömleksiz Neolitik için (Pre Pottery Neolithic-PPN karşılığı olarak) ÇÇN ve alt bölümleri için ÇÇNA, ÇÇNB ve ÇÇNC’yi, Çanak Çömlekli Neolitik için de (Pottery Neolithic-PN karşılığı olarak) ÇN kısaltmasını kullanacağız.
* Klasik ayrıma göre ÇÇNA MÖ 9.600-8.700, ÇÇNB ise MÖ 8.700-7.000 yılları arasındaki süreçtir. ÇN ise MÖ 7.000-6.000 arasındaki zaman dilimidir. Bir görüşe göre de Göbekli Tepe’nin de yer aldığı bu bölgede ÇÇNA’dan ÇÇNB’ye geçiş yaklaşık MÖ 8.800’lere denk gelmektedir. ÇN ise MÖ 6.800-6.000 arasına tarihlenmektedir.
* ÇÇNC dönemini de bu sınıflandırmaya dahil edenlere göre de Yakın Doğu Neolitiği için; ÇÇNA MÖ 9.600-8.400, ÇÇNB MÖ 8.400-8.000 ve ÇÇNC ise MÖ 8.000-7.000 yılları arasındaki süreci kapsar, ÇN ise MÖ 7.000’lerde başlamış ve bin yıl kadar sürmüştür. Bazı bilim insanları ise ÇÇNC’yi, ÇÇNB’nin bitim evresi olarak kabul etme ve bunu da kendi için ÇÇNC I ve ÇÇNC II olarak iki bölüme ayırma eğilimindedirler.
* Bir başka görüşe göre de Neolitik, her biri kendi içinde ikiye ayrılan “erken” ve “geç” dönem olarak bölümlendirilmektedir. Bu görüşe göre; Erken Neolitik Dönem I MÖ 10.200-8.800, Erken Neolitik Dönem II MÖ 8.800-6.900, Geç Neolitik Dönem I MÖ 6.900-6.200 ve Geç Neolitik Dönem II MÖ 6.200-5.700 tarihleri arasındaki süreçlerdir.
* Özetlemek gerekirse, genel kabul olarak Neolitik Çağ MÖ 9.600-6.000 (Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ MÖ 9.600-7.000, Çanak Çömlekli Neolitik Çağ ise MÖ 7.000-6.000) yılları arasında kalan yaklaşık dört bin yıllık zaman dilimidir. Bundan sonra Kalkolitik Çağ veya Bakır Çağı adı verilen dönem gelmektedir.
* Neolitik dönemi tanımlayan ve bölümlemelerine konu olan husus, başlangıçta alet yapımında kullanılan hammadde ve bunun biçimlendirilmesinde kullanılan temel teknoloji olmuştur. Ancak daha sonra bu kabul şekil değiştirmiş, asıl ölçek olarak, yapılan keşiflerin yaşam biçimini ne şekilde değiştirmiş olduğu konusu öne çıkmıştır.
* Neolitik dönemde sistemsel olarak en güçlü dönem (toplumsal erkin de kuvvetli olduğu) ÇÇNA’dır. Tüm görkemli yapılar bu dönemde var edilmiştir. ÇÇNB’ye geçiş sürecinde de bu güç korunmuştur. Ancak ÇÇNB içinde sistemin gücünün hayvan evcilleştirmesine bağlı olarak yavaş yavaş azalmaya hatta çökmeye başladığı görülmektedir.
* Doç. Dr. Çiğdem ATAKUMAN’a göre; “Çanak Çömleksiz Neolitik B Çöküşü” olarak da adlandırılan bu aşamada, avcı-toplayıcı anlayışına özgü mimari ve ölü gömme odaklı ritüellerde bir çözülme başlamış, yerleşim yerlerinin çoğu terk edilmiş, iş gücü organizasyonunun temeli olan hane bazlı sosyal yapı ritüel ve ekonomik bağımsızlığını kazanmış ve bu nedenle de ritüellerin kısıtlayıcı ilişki kurma biçimlerinden uzaklaşılmıştır.
ALT DÖNEMLERİN ÖZELLİKLERİ:
* İlk çanak çömleksiz dönemde veya Epi-paleolitik’in sonunda avcı toplayıcılar tarafından yıl boyu kullanılan küçük yerleşimler, gösterişsiz kullanım alanları ile topluluğu bir araya getiren ziyafetler ve bunlarla ilişkili etkinliklerde kullanılan kamu yapılarını içermektedir.
* Çanak çömleksiz dönemin sonuna doğru, yapımı büyük bir enerji gerektiren ve hiyerarşik bir toplumsal yapılanma ile hayata geçirilmesi olası olan daha büyük yerleşimler oluşmuştur. Bu yerleşimler, ayrıntılarıyla donatılmış bir inanç sistemini yansıtan sanatsal ve anıtsal yapılar içermektedir.
* Çanak çömleksiz dönemin sonunda ise, kültürel etkinliklerde görülen gerileme, yerleşim yerlerinin terk edilmesine ya da küçülmesine neden olmuştur. Nüfusun çoğunluğu büyük yerleşimlerden ayrılmış, bölge genelinde daha küçük yerleşimlerden oluşan bir ağ kurulmuştur.
* Yerleşimlerin küçülmesine neden olarak ortaya sürülen iki husus, çiftçiler için daha esnek beslenme düzenlerinin ortaya çıkması ve kuraklık gibi kötüleşen iklimsel koşullardır.
* Bir görüşe göre, ÇÇNB’ye ait büyük yerleşimlerdeki gelişme, toplumsal çatışmada bir yükselmeyi de beraberinde getirmiştir. Bunun sonucu olarak, gerilim yaşayan bir ortamda yaşama eğilimi olmayan toplum, ayrışmaya ve çözülmeye başlamıştır.
* Bölümlenmelerin özelliklerini şu şekilde toparlamak mümkündür:
Çanak Çömleksiz Neolitik A:
– Bu dönemde, Buzul Çağı’nın zorlu koşullarından çıkmış avcı-toplayıcılar, çeşitli yerlerde bir araya gelerek sosyal ve ekonomik ortaklıklılarını, ritüeller eşliğinde arttırmaya çalışmaktadırlar.
– Yaşam biçimi avcı-toplayıcılıktır.
– Yuvarlak planlı mimari hakimdir.
– Atalar Kültü’ne bağlı yerleşim içi ölü gömme uygulamaları söz konusudur.
– Anıtsal mimari ile bütünleşen bir inanç sistemi görülmektedir.
– Bu mimaride karşımıza çıkan sanatsal ögelerde; yabani ve genellikle eril hayvan betimlemeleri ile antropoformik (insan biçimli) dikilitaşlar, taş dikmeler, taş kaplar gibi nesnel kültür ögeleri yaygındır.
– Paleolitik dönemde beri görülen (ritüel ve “öteki dünya” inancına bağlı mezar eşyaları ile desteklenen) bilinçli defin uygulamaları devam etmektedir.
– Ölüler, yaşam alanlarının yani evlerin içine (tabanlara veya sekiler içine) gömülmektedir.
Çanak Çömleksiz Neolitik B:
– ÇÇNA dönemindeki yerleşimler terk edilerek ev odaklı sosyal yapıların yaygınlaştığı yeni yerleşimler kurulmuştur.
– Yerleşimlerde yeni evler yıkılanların yerine yapılmış ve bu nedenle grubun sürekliliğini ve kadimliğini vurgulayan höyükleşme artmıştır. Yeni evlerin sürekli olarak eskisinin üzerine aynı düzende ve aynı yöntemle yapılması, aynı zamanda, “ataların ruhlarının yaşadığı mekanların değiştirilmek istenmemesi” olarak da yorumlanmakta ve bunun inanç kaynaklı bir uygulama olduğu görülmektedir.
– Yaşam biçimi, besin üretimine geçilmekle birlikte baskın olarak avcı-toplayıcılıktır.
– Dikdörtgen planlı mimariye bu dönemde geçilmiştir.
– Yerleşim içinde mahalleler ve ev içinde özel bölümler ortaya çıkmıştır.
– Ölüler hem yerleşim içlerine hem de yerleşim dışındaki ortak alanlara gömülmektedir.
– Yaş ve cinsiyete dayalı statü farklılıkları belirgin olmasa da iş bölümünde farklılaşma görülmektedir. Veriler, bu dönemden itibaren erkeklerin, daha önce kadınlarla birlikte yaptıkları bazı işleri tamamen bıraktıklarını göstermektedir.
– Kil figürinler yaygınlaşmıştır.
Çanak Çömleksiz Neolitik C (Çanak Çömleksiz Neolitik’ten Çanak Çömlekli Neolitik’e Geçiş):
– Yaşam biçimi evcil türlere dayalı tarım ekonomisidir.
– Tarımcı aileler sosyal ve ekonomik olarak bağımsızlaşmış, buna bağlı olarak da hane içi ve gruplar arası farklılıklar ortaya çıkmış, bunun getirisi olarak da Çanak Çömleksiz dönem yerleşim yerleri terk edilmiştir.
– Dikdörtgen ve bitişik planlı mimari gelişmiştir.
– Çatalhöyük örneğinde olduğu gibi, evlerin birleşik ve kapalı bir yapılanmaya geçmiş olması “savunma” anlayışının göstergesi olarak kabul edilmekte ve bu, Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin sonuna doğru sosyal çatışmaların arttığının işareti olarak görülmektedir.
– Bu dönemde anıtsal mimari tamamen yok olmuş ve ev mimarisi odaklı yerleşim planı ortaya çıkmıştır.
– Yerleşim içine ölü gömme uygulaması ile birlikte yerleşimlerde “ölü evleri” ortaya çıkmıştır.
– Birkaç aşamalı ölü gömme uygulamalarına geçilmesi ile sosyal yapı, taşınabilir nesneler aracılığı ile gerçekleşmeye başlamıştır.
– Ölü gömme adetlerinde yaş ve cinsiyete dayalı bir ayrışmanın ilk izleri görülmektedir.
– Çanak çömleklerde Atalar Kültü’nün izleri vardır.
– Mühür ve figürin gibi taşınabilir nesneler yaygınlaşmıştır.
Çanak Çömlekli Neolitik:
– Evcil türlere dayalı tarım ekonomisi ana yaşam biçimidir.
– Avlu içinde kümelenen evlerden oluşan dikdörtgen planlı mimari esastır.
– Yeni coğrafi alanlara yayılma başlamış ve bölgesel kültür özellikleri ortaya çıkmıştır. Bölgesel kültür ayrımını yaratan esas faktör, bu döneme adını veren çanak çömleklerin; yapılış tekniği, şekli, boyası (rengi), üzerindeki bezemeler, açkılanma tarzı vb. biçimsel farklılıklardır.
– İnanç esaslı ritüeller büyük tapınakların içinde veya çevresinde değil, evlerde yoğunlaşmıştır.
– Dinsel imgeler değişime uğramıştır. Bunların en dikkat çekicileri belirgin kadın figürinleri ve çağrışım gücü yüksek duvar resimleridir. Ancak eril bereket anlayışı halen devam etmektedir.
– Ölü gömme uygulamalarında yaş ve cinsiyet ayrımı belirginleşmiş, yerleşim içinde bebek ve kadın gömütlerinin sayısı artmıştır.
– Kutsal alan anlayışı ve ruhlar dünyası ile iletişimin nitelikleri, bu dönemde değişime uğramıştır.
* Gelecek bölümde Neolitik insan ve Neolitik toplum konuları ile yazı dizimize devam edeceğiz.
Sevgiyle kalın.